نوشته حاجی زین العابدین شیروانی نویسنده مشهور دوره قاجار
آذربایجان در دوره قاجاریه به سبب موقعیت ژئوپولوتیکی و تاریخیش مهمترین بخش کشور بوده و تبریز، ولیعهدنشین دولت قاجاریه بوده است. در تبریز ولیعهدها علیرغم اینکه درباری کوچکتر از دربار تهران داشتند ولی رجال آینده کشور در تبریز پرورش می یافت. با وفات شاه در تهران، شاه جدید با همان اطرافیانش از تبریز رهسپار تهران می شد و زمام کل امور ممالک محروسه ایران را در دست می گرفت. بدین ترتیب جریان طبیعی از حرکت نیروی انسانی تُرک آذربایجانی به دارالخلافه طهران همیشه در جریان بود.
در این دوره نویسندگان بسیاری از آذربایجان با خلق آثاری بی نظیر از تُرکی و فارسی به بیان اندیشه های خود پرداخته اند که یکی از این اثرها کتاب بستان السیاحه اثر حاجی زین العابدین شیروانی می باشد که در دوران فتحعلیشاه به اتمام رسید. این کتاب مشتمل بر اطلاعات بسیار و متنوع جغرافیایی، تاریخی، آرا و عقاید فرقه‌های گوناگون مذهبی و نحله‌های فکری و برخی مطالب سودمند دیگر از اوایل دوران قاجاریهبود. این کتاب را عمدتاًً مأخذی جغرافیایی و سپس تاریخی بشمار می‌آورند، اما گوناگونی و تنوع مطالب آن که تقریباً تمام اشتغالات فکری و ادبی دو قرن پیش ایران را در بر می‌گیرد، به حدی است که اثر را شبیه دایرةالمعارف کرده است؛ گرچه بسیاری از اصول و شیوه‌های دایرةالمعارف نویسی از قبیل تناسب حجم هر مطلب با اهمیت مدخل آن یا نظم و دسته بندی موضوعی مطالب یا ترتیب دقیق الفبایی در آن رعایت نشده است. نگاهی گذرا به موضوعات کتاب از جمله: بحثی درباره طبیعت انسان، اشاراتی به علم حجر و میزان، کیمیا و تاریخچه آن، اطلاعاتی درباره حروف جُمَل و حساب ابجد، کواکب سبعه نجوم و اصطلاحات آن، خواص حروف، تاریخ طب و تحول روش‌های درمان و معرفی خواص داروها، مذاهب و زبان‌های متداول در آناطولی که با مشاهدات و برآوردهای آماری نویسنده همراه است، به خوبی این گستردگی و تنوع را نمایان می‌سازد. به این ترتیب، بستان السیاحة در ترسیم سیمای بخشی از جهان در دو قرن پیش و سیر در آن بسیار سودمند است (برای نمونه: ایروان زمان نویسنده شهری شیعی مذهب با اقلیتی عیسوی است و در کمتر از دو قرن، ایروان کنونی مرکز جمهوری عیسوی نشین ارمنستان است.)
« ایروان دارالملک اران و از مضافات آذربایجان است و چخور سعد نیز او را گویند چه که در شیب و گودی واقع شده و چخور سعد در لغت شیب را گویند. بدان سبب آنجا را چخور سعد نامند. آبش روان و هوایش مختلف بنیان، از اقلیم رابع و و اطرافش واسع ، میوه اش ارزان و حبوبش فراوان و مردمش تُرک زبان و شیعی مذهب و قلیلی عیسوی¬اند. قلعه ای محکم دارد.»( بستان السیاحه ص: ۱۵۴) و در بیان اران می نویسد« اران در لغت تُرکی به معنی گرمسیر است و چون آن دیار نسبت به قرب جوار خود گرمسیر است لهذا تُرکان آنجا را اران گفته اند...» (بستان السیاحه ص:۹۴).
تغییر جمعیتی، فرهنگی و دینی این شهر تُرک زبان شیعه نشین و موطن یکی از قطبهای حوزه های علمیه تشیع: آیات اعظام ایروانی، به شهر صد در صد ارمنی نشین بسیار قابل تامل و عبرت آموز می باشد.
دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی
در این دوره نویسندگان بسیاری از آذربایجان با خلق آثاری بی نظیر از تُرکی و فارسی به بیان اندیشه های خود پرداخته اند که یکی از این اثرها کتاب بستان السیاحه اثر حاجی زین العابدین شیروانی می باشد که در دوران فتحعلیشاه به اتمام رسید. این کتاب مشتمل بر اطلاعات بسیار و متنوع جغرافیایی، تاریخی، آرا و عقاید فرقه‌های گوناگون مذهبی و نحله‌های فکری و برخی مطالب سودمند دیگر از اوایل دوران قاجاریهبود. این کتاب را عمدتاًً مأخذی جغرافیایی و سپس تاریخی بشمار می‌آورند، اما گوناگونی و تنوع مطالب آن که تقریباً تمام اشتغالات فکری و ادبی دو قرن پیش ایران را در بر می‌گیرد، به حدی است که اثر را شبیه دایرةالمعارف کرده است؛ گرچه بسیاری از اصول و شیوه‌های دایرةالمعارف نویسی از قبیل تناسب حجم هر مطلب با اهمیت مدخل آن یا نظم و دسته بندی موضوعی مطالب یا ترتیب دقیق الفبایی در آن رعایت نشده است. نگاهی گذرا به موضوعات کتاب از جمله: بحثی درباره طبیعت انسان، اشاراتی به علم حجر و میزان، کیمیا و تاریخچه آن، اطلاعاتی درباره حروف جُمَل و حساب ابجد، کواکب سبعه نجوم و اصطلاحات آن، خواص حروف، تاریخ طب و تحول روش‌های درمان و معرفی خواص داروها، مذاهب و زبان‌های متداول در آناطولی که با مشاهدات و برآوردهای آماری نویسنده همراه است، به خوبی این گستردگی و تنوع را نمایان می‌سازد. به این ترتیب، بستان السیاحة در ترسیم سیمای بخشی از جهان در دو قرن پیش و سیر در آن بسیار سودمند است (برای نمونه: ایروان زمان نویسنده شهری شیعی مذهب با اقلیتی عیسوی است و در کمتر از دو قرن، ایروان کنونی مرکز جمهوری عیسوی نشین ارمنستان است.)
« ایروان دارالملک اران و از مضافات آذربایجان است و چخور سعد نیز او را گویند چه که در شیب و گودی واقع شده و چخور سعد در لغت شیب را گویند. بدان سبب آنجا را چخور سعد نامند. آبش روان و هوایش مختلف بنیان، از اقلیم رابع و و اطرافش واسع ، میوه اش ارزان و حبوبش فراوان و مردمش تُرک زبان و شیعی مذهب و قلیلی عیسوی¬اند. قلعه ای محکم دارد.»( بستان السیاحه ص: ۱۵۴) و در بیان اران می نویسد« اران در لغت تُرکی به معنی گرمسیر است و چون آن دیار نسبت به قرب جوار خود گرمسیر است لهذا تُرکان آنجا را اران گفته اند...» (بستان السیاحه ص:۹۴).
تغییر جمعیتی، فرهنگی و دینی این شهر تُرک زبان شیعه نشین و موطن یکی از قطبهای حوزه های علمیه تشیع: آیات اعظام ایروانی، به شهر صد در صد ارمنی نشین بسیار قابل تامل و عبرت آموز می باشد.
دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی
